Πίσω από την κλασσική θεωρία της πνευματικής ιδιοκτησίας, βρίσκεται μία θεωρία κινήτρων. Η κεντρική ιδέα της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ότι πρόκειται για ένα περιορισμένο στο χρόνο μονοπώλιο το οποίο παρέχεται στο δημιουργό προκειμένου να του δίδεται κίνητρο να παράγει την πνευματική δημιουργία. Το κίνητρο μπορεί να έγκειται τόσο στην παροχή οικονομικών απολαβών όσο και στην ηθική αναγνώριση του ιδιαίτερου δεσμού του δημιουργού με το έργο. Η πρώτη αιτιολογία αποτελεί τη βάση για την παροχή των οικονομικών δικαιωμάτων, ενώ η δεύτερη, τη βάση για την παροχή των ηθικών δικαιωμάτων στο δημιουργό.
Ο λόγος για τον οποίο είναι απαραίτητο να δίδεται ένα τέτοιο δικαίωμα στο δημιουργό είναι η φύση των πνευματικών δημιουργημάτων και η εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο. Καθώς το κόστος των τεχνολογιών αναπαραγωγής μειώνεται ιστορικά, δημιουργείται η ανάγκη για τη δημιουργία ολοένα και ισχυρότερων δικαιωμάτων των δικαιούχων πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων καθώς και μηχανισμών με τους οποίους αυτά μπορούν να επιβληθούν. Αυτό είναι φανερό από τις νομοθετικές αλλαγές που έχουν λάβει χώρα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο με ιδιαίτερη έμφαση τα τελευταία 30 χρόνια, ειδικά μετά την έλευση της χαμηλού κόστους φωτοτυπικής αναπαραγωγής αρχικά, ψηφιακής αναπαραγωγής στη συνέχεια και αποκεντρωμένων ψηφιακών δικτύων πλέον σήμερα.
Θα πρέπει επίσης να τονισθεί ότι η πνευματική ιδιοκτησία ως έχει αυτή τη στιγμή δεν αποτελεί δίκαιο του δημιουργού αλλά δίκαιο των δικαιούχων της πνευματικής ιδιοκτησίας. Με δεδομένο ότι η πνευματική δημιουργία σπανίως πλέον πραγματοποιείται από μεμονωμένα πρόσωπα, αλλά γίνεται συνήθως στο πλαίσιο κάποιας οργανωμένης διαδικασίας παραγωγής, είναι λογικό να μεταβιβάζεται είτε με συμβάσεις είτε με νομοθετικές διατάξεις στα νομικά πρόσωπα που είναι υπεύθυνα για την οργάνωση της παραγωγής και την συλλογή των συνεισφορών. Επιπλέον, επειδή ο μεμονωμένος δημιουργός δεν είναι σε θέση να συλλέγει το αντίτιμο από τη χρήση των έργων του σε μαζικό επίπεδο, αλλά ούτε είναι δυνατόν στον επαγγελματία χρήστη που κάνει χρήση πολλαπλών έργων να συλλέγει τα δικαιώματα ο ίδιος, η νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία έχει δημιουργήσει το θεσμό της συλλογικής διαχείρισης που επιτρέπει να γίνονται αυτές οι συναλλαγές με αρκετά αυτοματοποιημένο και συλλογικό τρόπο.
Κατ' αυτόν τον τρόπο η πνευματική ιδιοκτησία ήταν μέχρι σήμερα ένα δίκαιο των δικαιούχων, τόσο παραγωγών όσο και οργανισμών συλλογικής διαχείρισης ,εξαιτίας της οικονομικής φύσης της οργάνωσης της παραγωγής αλλά και της κατανάλωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Η περίπτωση της ρύθμισης των βάσεων δεδομένων είναι δηλωτική αυτών των χαρακτηριστικών. Η έμφαση εδώ δεν είναι στη δημιουργική συνεισφορά, αλλά στην επένδυση σε χρόνο και χρήμα καθώς και η ανάληψη του επιχειρηματικού κινδύνου από τον παραγωγό της βάσης δεδομένων.
Αυτό το μοντέλο βρίσκεται σήμερα υπό μία πολύ έντονη αμφισβήτηση. Κάτι τέτοιο συμβαίνει επειδή το οικονομικό μοντέλο της πνευματικής ιδιοκτησίας έχει αλλάξει ριζικά ως αποτέλεσμα των τεχνολογικών αλλαγών που δημιουργούν σε πολύ θεμελιακό επίπεδο διαφορετικές συνθήκες παραγωγής της πνευματικής δημιουργίας. Ειδικότερα, το υπάρχον μοντέλο της πνευματικής ιδιοκτησίας αμφισβητείται τόσο στο επίπεδο των κινήτρων, όσο και σε αυτό της οργάνωσης της παραγωγής και της συλλογής των δικαιωμάτων.
Σε επίπεδο κινήτρων και τρόπων παραγωγής, σε διαδικτυακά περιβάλλοντα και σε σχέση με αγαθά τα οποία έχουν αρθρωτό χαρακτήρα, ή μπορούν δυνητικά να δομηθούν ως τέτοια, το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν υπάρχουν αρκετά κίνητρα προκειμένου να πραγματοποιηθεί η παραγωγή αλλά ότι πρέπει να μειωθούν τα εμπόδια για την παραγωγή πνευματικών έργων που έτσι κι αλλιώς θα παράγονταν. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, απαιτούνται νομικά εργαλεία που δεν αποκλείουν, αλλά ενισχύουν την πρόσβαση και τη χρήση του υλικού. Τέτοια εργαλεία είναι οι ανοικτές άδειες, ιδίως οι άδειες Creative Commons, που ως τυποποιημένα εργαλεία επιτρέπουν την περαιτέρω χρήση των έργων του πνεύματος. Επιπλέον, δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στα δημιουργήματα του πνεύματος που είναι εκτός ιδιοκτησιακού καθεστώτος και συναρτούν αυτό που ονομάζουμε δημόσιο τομέα, όπως επίσης και τα πνευματικά έργα που ενώ αποτελούν το αντικείμενο πνευματικών δικαιωμάτων ορισμένες χρήσεις τους εξαιρούνται από την πνευματική ιδιοκτησία. Αντίστοιχα, σε επίπεδο συλλογής των σχετικών δικαιωμάτων, αποκεντρωμένα ψηφιακά συστήματα και υπηρεσίες καθιστούν αυτή τη συλλογή δυνατή και με τρόπους πέραν των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας.
